Vieiros

Conversamos sobre un país que van trazando dende os Ancares á costa da Morte, de Allariz a Santiago, entre a concentración parcelaria e os PXOM, as utopías de Albalat e Bar Boo, a desfeita das pequenas vilas, os novos planeamentos e a alta velocidade, os periurbanos e a substantividade ou non do chamado medio rural. Dúas voces nun diálogo territorial e urbanístico que non pasa unicamente por un Autocad senón tamén polo esforzo mancomunado de ser quen de tratar aos habitantes do territorio como cidadáns con dereitos e deberes cívicos, maiores de idade e corresponsables de entregar un patrimonio territorial en condicións para as xeracións vindeiras.

Manuel Pérez Rúa: Cando os galegos pescabamos en longa distancia, había aquel dito de sermos un pobo depredador dos recursos pesqueiros do resto das nacións do mundo. A nivel urbanístico, somos tamén deprededores do noso territorio?

Xerardo Estévez: Até os anos 60 do século pasado, a colonización do territorio en Galicia foi bastante axeitada. Foron dous mil e pico anos facendo bastante ben as cousas mais pasando fame, vivindo mal, en condicións de miseria a maioría da poboación. Foron os últimos corenta anos nos que se rompeu con ese bo facer, non só en Galicia, tamén no resto de España. Galicia non está entre as peores comunidades en razón de deterioro.

César Portela: Ata mediados do século pasado Galicia era case un exemplo de como se podía ocupar o territorio, dende as pequenas explotacións agropecuarias até as casas grandes, os pazos, as implantacións eclesiásticas... Hai todo un proceso que expresa moi ben quen habita ese espazo construído. Parece que todo o territorio estaba construído con amor. En todos eses milleiros e milleiros de quilómetros de valos e socalcos que foron feitos, semella que as pedras están collidas unha a unha no regazo e asentadas como se fosen un neno pequeno, con moito cariño e tamén cunha gran racionalidade. Non hai nada que non sexa bonito por unha banda e utilitario por outra. Hai unha relación moi estreita entre o que se fai e o para que está feito, e ao mesmo tempo está ben feito.

XE: E as cidades igual. Os procesos de transformación urbana que acontecen no Barroco son esplendorosos por bos. Case poderiamos dicir que a arquitectura que se derruba é substituída por algo mellor. As transformacións barrocas e as transformacións do século XIX das cidades, os recheos de García Olloqui en Vigo, comparados cos que se fixeron hoxe, non teñen nada que ver. Fixéronse as transformacións radicais e tamén as miúdas con moi bo facer. Polo tanto, este é un país con historia de bo facer, só que vivían ben moi poucos. Hoxe moita máis xente vive ben. E onde se manifesta o aspecto negativo do crecemento económico, social, político e cultural de Galicia? No territorio.

MPR: Estamos de acordo en poñer unha fronteira na década dos 60 co seu proceso de desenvolvemento acelerado. Deamos un salto no tempo, coa chegada a partir de 1979 da democracia local. Que fixemos mal e ben nese proceso que nos leva até hoxe?

XE: Nos 60 tivo lugar o primeiro inmobiliarismo que se produce no intradorso das cidades fundamentalmente, reducindo e desfacendo boa parte do tecido máis periurbano. Tamén empezan a medrar os municipios limítrofes sen planeamento. Nos anos 60, había planeamentos pero non se lles facía caso. Coa chegada da democracia, hai dúas fases. Unha inicial de primeiros auxilios, na que se lle proporcionan servizos e equipamentos aos barrios e partes máis deterioradas da cidade, en xeral con bo planeamento. Nos 90 éntrase nunha segunda fase, deixámonos levar polo crecemento masivo e chega o segundo inmobiliarismo, ao servizo do cal se poñen os plans.

CP: Hai un punto clave nesta cuestión, que non depende tanto do sistema político -se ditadura ou democracia- como do salto ao inmobiliarismo salvaxe, de pasar da casa como un produto que se constrúe por necesidade á casa como negocio. Cando constrúes a casa por necesidade, esta reflicte dalgún modo a túa cultura, as túas necesidades, algo moi distinto do que percibes cando ves eses barrios e esas actuacións inmobiliarias tras das cales o único interese é o negocio.

XE: Este é un negocio no que participan todos, a distinta escala. Hai unha parte do mundo inmobiliario que se beneficia fondamente pero tamén os cidadáns -que confundimos a posesión dunha vivenda co dereito a gozar dunha vivenda- entramos no xogo. Tes catro pesos, e pregúntaste onde os invistes, na bolsa ou na compra dun piso. Botas as contas do teu piso cando o compraches coa hipoteca e do que agora custa e dáste conta de que fixeches un negocio. O solo e o prezo da vivenda quentáronse e o territorio estragouse.

MPR: Cando se fala de urbanismo simplifícanse en exceso os bos e os malos, e cando se fala de especulación tamén hai un proceso de creación de plusvalías, de riqueza rural que vén de lonxe, e só consideramos especulación o ‘gran lucro rápido' no urbano.

XE: Unha desfeita no rural consome moito territorio, logo é máis difícil perdoarlle a vida. Aos erros dos chamados ensanches dos anos 60 témoslles perdoado a vida, xa non nos parecen tan mal. Os do rural chaman a atención porque son espallados, difusos e máis difíciles de integrar despois. Nos anos 50 ou 60, as persoas que emigran fano coa vontade expresa de volver vencendo os símbolos daquilo que os levou a emigrar, e un dos símbolos máis importantes era a arquitectura. Facían a casa ao lado, enriba ou esbandallando a do seu pai. Era unha forma de vencer a miseria. Hai que mirar socialmente iso para non poñer o ollo excesivamente nos problemas do rural, porque os grandes problemas estiveron nos municipios periurbanos, na desfeita de construción das metrópoles. No Milladoiro de Santiago non tiñan servizos e había 5.000 vivendas que vertían directamente ao río Sar, nos anos 80 e 90. A desurbanización tivo moito que ver co proceso económico que se viña enriba, co incremento das plusvalías do solo e coa descuberta dese mundo económico por parte de moita de xente, e sobre todo, dos sabios especuladores, que os hai de múltiples cores.

CP: O territorio, aínda que pareza non ter fin, é limitado, moi sensíbel, é o escenario da vida. Un escenario non é unha representación pero si que a pode favorecer ou dificultar. No teatro saben que certas representacións -por moi bos actores que teñas- non se poden facer sen un bo escenario. Ser conscientes disto é solidario coas xeracións vindeiras, deixándolles en herdanza un bo escenario. Lembro a solidariedade que había no medio rural. Cando a loita pola Autoestrada do Atlántico, percorriamos as parroquias, e chegabas a unha aldea á hora de estar traballando e tiñan todas as portas abertas. Esa actitude solidaria viña motivada pola supervivencia, pola necesidade. Hoxe en día, tanto nas cidades como no rural, é o sálvese quen poida, cadaquén vai ao seu. E aí é imposíbel estabelecer unha sociedade nun escenario como o que temos, sen esa conciencia. Porque ao final o home é a cidade, e quen constrúe, quen fai o territorio, é quen o habita e o ordena. Por iso é moi difícil arranxar o territorio sen arranxar antes a mente dos que o habitan e se pasean por el.

MPR: A conciencia xeral que hai en Galicia con respecto ao territorio como medio ambiente natural, avanzou e mesmo entroncou co discurso ecoloxista, pero a cultura do medio ambiente construído non creou aínda escola e é unha carencia acusada.

XE: Porque a ese chámanlle planeamento. É verdade que se está avanzando nos valores ambientais, na sensibilidade cidadá. Seguramente seremos capaces de canalizalo mellor se facemos plans, se cremos no planeamento. Non vexo outra terapia que os planeamentos de calidade.

MPR: E por que fracasan?

XE: Primeiro, porque non son de calidade. A Dirección Xeral de Urbanismo da Xunta está introducindo factores de racionalidade e calidade, e está devolvendo plans e documentos para esixirlles racionalidade e calidade urbanística, ademais de legalidade urbanística. Coincide tamén cunha baixada do sector inmobiliario. Cando se aprobou o PXOU de Santiago, houbo unha manifestación contra o goberno da cidade. Coincidían os do "catastrazo" -polo tanto, xente con recursos- coa xente das aldeas, das parroquias, porque non deixabamos construír máis aló dos 120 núcleos de poboación dado que non había capacidade de servizos. Xa se empezou a asimilar o introducir a política de residenciar nos núcleos e nas entidades de poboación a aqueles que queiran ir vivir ao rural, pero custou moitísimo. Agora vén unha onda de planeamento e de arquitectura con maior calidade, e estou esperanzado.

CP: Era importante que houbese unha crise inmobiliaria. As crises fan procesar as cousas, dan a oportunidade de reflexionar, de poñer as cousas no seu sitio. Mentres non se dá un mocazo, a xente non aprende. Porque, ademais, hai que loitar en dúas frontes, primeiro cunha racionalidade nas leis, nos planeamentos, e segundo, acadando un nivel cultural da xente que ten que interpretar todo iso. Se non hai unha predisposición a aceptar esas leis, esa racionalidade, imos perder o tempo porque todo o mundo vai buscar como burlar ese planeamento.

MPR: Procúrase a solución a un problema social e estrutural complexo -que creo temos mal diagnosticado- coa maxia da norma, pois cremos que a través dela se van solucionar todas as cuestións estruturais, de imaxinario e incultura do territorio. Non estaremos a cambiar demasiado a normativa nun período demasiado curto de tempo, o que quere dicir que non estamos nin sequera de acordo sobre un pacto territorial?

XE: O exceso de normativa parte da desconfianza.

CP: Claro, o planeamento é unha aproximación, o PXOM ten un carácter xeral, pero despois hai que concretalo en plans parciais, especiais, en estudos de detalle, en proxectos de edificacións... porque co mesmo planeamento e coa mesma normativa hai edificios que son un horror e outros que están ben. Os plans son fundamentais pero con iso non se ten todo. Ademais, cando estás planeando, e a nivel de plan xeral, non podes estar pensando nos detalles dun edificio ou dunha vivenda. Eu penso que os PXOM conteñen as liñas xerais de ordenación dun territorio pero despois, en cuestións máis concretas, tiña que se permitir unha maior flexibilidade. O que pasa é que como estamos nunha normativa, nun planeamento de desconfianza, parece que...

O debate completo, na edición impresa de TEMPOS Novos (nº 128, xaneiro de 2008)